पेशी
वनस्पती ऊती
शरीरांच्या भागांना अवयव म्हणतात. अवयव हे ऊती पासून बनलेले असतात. ऊती या पेशिसमुहापासून बनलील्या असतात. सजीवांच्या विविध अवयवांची कार्य भिन्न असल्यामुळे यांच्या रचनेतही फरक दिसून येतो.
वनस्पतींची वाढ हि त्यांच्या मुळ व खोडांच्या अग्रभागी दिसून येते. याचे कारण म्हणजे अग्रभागासी वाढीसाठी आवश्यक असणाऱ्या ऊती असतात. पेशींच्या विभाजन क्षमतेनुसार वनस्पती उतीचे विभाजी ऊती व स्थायी ऊती असे वर्गीकरण केले जाते.
हि एकाच वनस्पती ऊती अशाप्रकारची ऊती आहे, ज्यात पेशिविभाजानाद्वारे नवीन पेशींची निर्मिती होते. यातील पेशींच्या भित्तिका पटल असतात. यामध्ये ठळक केंद्रक असते. त्याचे झपाट्याने विभाजन होते.
या विभाजी ऊती कोणत्या विभागामध्ये आढळतात यावरून त्यांचे प्ररोह विभाजी(Apical meristem)आणि पार्श्व विभाजी ऊती (lateal meristem)असे प्रकार आहेत. अंतरीय विभाजी ऊती हा सुद्धा एक प्रकार आहे.(Entercalary Meristem).
प्ररोह विभाजी ऊती हि खोडाच्या व मुलाचा अग्रक़्भगि असते. खोड किंवा मुळचा घेर व्रुंडी पार्श्व विभाजी उतीमुळे होते.
अंतर विभाजी ऊती हि पानांच्या तळासी व फांदीच्या तळासी असते. त्या अतिक्रियाशील असतात.
विशिष्ट भूमिका बजावल्यानंतर विभाजी उतीच्या पेशी विबाह्जानामुळे तयार झालेल्या पेशींची विभाजनाची प्रक्रिया थांबते.
स्थायी ऊती : यामुळे स्थायी ऊती तयार होतात . स्थायी आकार , आकृती व कार्य घडवण्याच्या या प्रक्रियेस 'विभेदन' (differentiation) असे म्हणतात. स्थायी ऊती या सरळ स्थायु किंवा जातील स्थायू ऊती असतात.
मुल ऊती: यातील पेशी जिवंत असतात. यात केंद्रक असून याची भित्तिका पातळ असते. या पेशींमध्ये मोकळी जागा असते. या पेशी बटाटा व बिट यासारख्या वनस्पतीत अन्न साठवण्याचे कार्य करतात
हरित ऊती: वनस्पतींच्या पानामधील ऊतींना हरित ऊती म्हणतात.
वायू ऊती: जलीय वनस्पतीमध्ये अंतरपेशिय पोकळ्यामुळे हवेच्या पोकळ्या निर्माण होतात. पाण्यावर तरंगण्याची क्षमता देतात . त्यांना वायू ऊती असे म्हणतात.
स्थूलकोन ऊती : या ऊती प्रामुख्याने पानाच्या डेठात आढळतात . त्या पाने,खोड व फांद्या यांना लवचिकता देतात .
दृढ ऊती : दृढ ऊती मधील पेशी मृत असतात . त्यांच्या भिंती जाड असतात. या ऊती खोड संवाहणी पूल. शिरा व बियांच्या कठीण कवचामध्ये आढळतात. विशिष्ट रचणे मुळे वनस्पती टणक व ताठ बनतात. मलमलचे कापड अंबाडीच्या दृढ ऊतीपासून बनवले जाते
पृष्ठभागीय ऊती : वनस्पतींचा संपुर्ण पृष्ठभाग हा पृष्ठभागीय उतींच्या थराने बनतो. या आपित्वाचीय पेशी सपाट असतात. हि ऊती वनस्पतीच्या सर्व भागांचे संरक्षण करते. निवडूंगासारख्या वनस्पतींचे बाह्य आवरण हे जाडसर असते. बाह्य आवरणातील पेशी नेहमी मेणासारखा पदार्थ स्त्रवत असतात. त्यामुळे पाण्याचे बाष्पीभवन रोखले जाते.
झाडाच्या सालातील पेशी या मृत पेशी असतात. त्या दाटीवाटीने रचलेल्या असतात.त्यांच्या भित्तीकांवर सुबेरींन नावाचे रसायन असते.या रसायनामुळे सालीतून वायू व पाणी यांची देवाण घेवाण होऊ शकत नाही.
जलवाहिनी : पेशीभित्तिका जाड असून बहुतेक पेशी मृत असतात. त्यांचे मुखेत्वे खालील प्रकार पडतात.
वाहिनिका : या पेशी मृत झाल्यावर त्यांच्यातील पेशिद्रव्याचे विघटन होते. त्यानंतर तयार झालेल्या पोकळ जाळ्यातून पाण्याचे वहन होऊ शकते.
वाहिन्या : वाहिनिका पेक्षा रुंद असतात. पाणी व क्षार यांचे वहन होते.
जलवाहिनी : ऊती अन्न साठवते.
जलवाहिनी तंतू : मजबुती देतात.
रसवहिनी : या चार प्रकारच्या पेशीपासून बनलेल्या आहेत.
चलन नलिका : सच्छिद्र पटल असते.
सहपेशी : या चाळण नलिके भोवती असतात .तिच्या कार्यावर नियंत्रण ठेवतात.
रसवाहिनी तंतू :मुखेत्वे खोडात असून वनस्पतींना मजबुती देतात.
रसवाहिनी मुलऊती : इतर सर्व प्रकारच्या पेशींना एकत्र ठेवण्यचे काम या पेशी करतात.रसवाहिन्या अन्नाचे वहन करतात.पानाकडून शर्करा व अमिनोम्लाचे वनस्पतींच्य खोड व मुळाकडे वहन करतात
संयोजी ऊती : संयोजी ऊतीमध्ये अधारक असते आणि त्या आधारकामध्ये पेशी रुतलेल्या असतात . अधारक हे जेली सारखे द्रवरूप दाट किंवा दृढ असते.
संयोजी उतींचे प्रकार पुढीलप्रमाणे :
अस्थी: स्नायूंना घट्ट धरून ठेवतात.मुख्य अवयवांना आधार देतात.
रक्त: हे द्रवरूप संयोजी ऊती आहे. यामध्ये लोहित रक्त कणिका , श्वेतरक्तकणिका आणि रक्तपट्टीका,असतात.रक्तद्रवात प्रथिने , क्षार , संप्रेरके असून शरीराच्या विविध भागाकडे वायू , पोषकद्रव्य व संप्रेरके यांचे वहन केले जाते.
अस्थीबंध: यामुळे दोन हाडे जोडली जातात. लवचिक आणि मजबूत असतो.
स्नायुरज्जू: यांच्याद्वारे स्नायू हाडांशी जोडले जातात. तंतुमय ,मजबूत परंतु कमी लवचिक असतात. नेत्रागोलास त्याच्या भोवतालच्या हाडासी जोडतात.
कास्थी: कास्थीमुळे हाडाच्या संध्याच्या ठिकाणी नरमपणा येतो. या पेशी नाक , कान, श्वास नलिका , स्वरयंत्रातील पोकळी यामध्ये आढळतात.
विरळ ऊती: त्वचा व स्नायू यांच्या दरम्यान, रक्तवाहिनिच्या भोवताली , चेतातंतू व अस्थिमज्जेत आढळतात.
चरबीयुक्त ऊती : त्वचेखाली , वृक्काच्या सभोवताली व अंतरीन्द्रीयांमध्ये आढळतात . या ऊती मधील पेशी मेद्पिंदाने भरलेल्या असतात . मेद्संचायामुळे हि ऊती उष्णतारोधक म्हणून काम करते.
स्नायू ऊती : स्नायू ऊती या स्नायूतंतुच्या लांब पेशी पासून बनलेल्या असतात. स्नायूंमध्ये असणारे 'संकोची प्रथिन' द्वारे स्नायूंची हालचाल होते. ज्या स्नायुद्वारे आपल्या शरीराच्या हालचालीवर आपल्या मनाप्रमाणे नियंत्रण ठेवता येते त्यास ऐच्छिक स्नायू असे म्हणतात. या पेशी मधील पेशी लांब,दंडगोलाकार,अशाखीय ,बहुकेंद्रकीय असतात. ऐच्छिक स्नायुंना कंकाल स्नायू किंवा पट्टकि स्नायू असे देखील म्हणतात. काही स्नायूंची हालचाल आपण आपल्या मनाप्रमाणे करू शकत नाही. त्यांना अनैच्छिक स्नायू असे म्हणतात. डोळ्यांची परीतारिका मुत्रावाहिनी व स्वसनी,इ .ठिकाणी अनैच्छिक स्नायू असतात. हृदयाच्या भित्तीमध्ये आढळणारे 'परीहृद स्नायू ' हे सुद्धा अनैच्छिक स्नायू आहेत.
चेताऊती : मेंदू,चेतारज्जू,चेतातंतू हे सर्व चेता उतींनी बनलेले असतात. या उतीतील पेशींना चेतापेशी असे म्हणतात. चेतापेशीमध्ये केंद्रक व पेशीद्र्व्य असते.पेशीद्रव्यातून लांब , केसासारखे बारीक तंतू निघतात त्यास अक्षतंतू म्हणतात. एखाद्या चेतापेशीची लांबी एक मीटर इतकीही असू शकते. अनेक चेता तंतू संयोजी उतीद्वारे एकत्र येऊन चेता तयार करतात. या ऊती चेतना ग्रहण करतात आणि या चेतना अत्यंत जलद गतीने शरीरातील एका भागाकडून दुसऱ्या भागाकडे वहन करतात.
प्रदव्यपटल / पेशीपटल : पेशीचे बाह्य आवरण आहे. पेशीमधील व बाहेरील जल व पोषणद्रव्यांचे वहन करणे हे याचे कार्य आहे. मेद व प्रथिने युक्त आवरण.
पेशीरस / पेशीद्रव्य : पेशीमधील केंद्राकाव्यातिरिक्त द्रवरूप भागास पेशीरस म्हणतात. पेशीरस म्हणजे पाण्यात विरघळणारे कार्बन , आकार्बानी पदार्थ आणि विविध अंगके असणारा अर्धाप्रवाही पदार्थ. विविध अंगके सामावलेली असतात. अंगाकाद्वारे सर्व क्रिया घडतात.
पेशी अंगके :
०१. केंद्रक (nucleus): पेशी मधील मध्यवर्ती घटक आहे. बहुदा आकार गोल असतो . केंद्रकात DNA पासून बनलेली गुणसूत्रे असतात . DNA च्या धाग्यास जनुक म्हणतात . पेशींच्या सर्व कार्यावर नियंत्रण ठेवतो. केंद्रकातील गुंसुत्रावरील जनुकानुसार अनुवांशिक गुण पुढील पिढ्यात संक्रमित होतात.
०२. गोल्जीपिंड/ गोल्गी संकुल (golgi complex) : यामधी विकार साठवले जातात. मुख्य कार्य स्त्रवन आहे. प्रथिने आणि विकारांचे स्त्रावाच्या रुपात वहन करणे.
०३. तंतुकनिका(mitochondria) : प्रामुख्याने लांबट गोल. दुहेरी भित्तिका असतात. भित्तीकेस घड्या पडलेल्या असतात. पेशीतील अन्नापासून उर्जा निर्माण करण्याचे काम करते. पेशीला जरूर असेल तेंव्हा उर्जा पुरवते. पेशीचे उर्जा केंद्र म्हणतात. लांबी 1.5 ते 10um व व्यास 1 um. असतो.
०४. रिक्तिका (vocuoles): उत्सर्जित पदार्थ , विविध स्त्राव तात्पुरते साठवण्याचे काम रिक्तिका मार्फत केले जाते. वनस्पती पेशीमध्ये एकच मोठी रिक्तिका असते . प्राणीपेशी मध्ये अनेक लहान रिक्तिका असतात.
०५. आंतर्द्रव्याजालिका (Endoplasmic Reticulum) : हि पेशी अंतर्गत वहन व्यवस्था आहे. हि एकमेकांशी जोडलेल्या आणि तरल पदार्थांनी भरलेल्या शुक्ष्मनलिका आणि पात यांची विस्तीर्ण जालिका आहे . संस्लेषित प्रथिनांचे आवश्यक ठिकाणी वहन करण्याचे काम खडबडीत अंतर्द्रव्यजालिका करते. गुळगुळीत अंतर्द्रव्यजालिका मेदरेणूंची निर्मिती करते. घातक पदार्थ शरीराबाहेर काढण्याचे कार्य गुळगुळीत अंतर्द्रव्यजालिका करतात.
०६. लयकारिका(Lysosomes): पेशीमध्ये तयार होणाऱ्या टाकाऊ कार्बनी पदार्थाचे पचन लायाकारिका करतात. यांच्यामध्ये अनेक पाचक विकारे असतात. वनस्पतीपेशीमध्ये प्रमाण कमी असते . उपासमारीच्या काळामध्ये लायाकारिका पेशीत साठवलेल्या प्रथिने , मेद यांचा वापर करून आवश्यक उर्जा पुरवितात. टॅडपोलचे बेडकात रूपांतर झाल्यावर लायकारीकेमार्फत शेपटीचे पचन होते.
०७. लवके (plastids): केवळ वनस्पती मध्ये असतात . पेशींना रंग प्राप्त करून देणारे अंगक. वर्नालवके रंगीत असतात. अवर्णलवके पंढरी असतात . हरीतलवके हा वर्ण लावकाचा प्रकार आहे. पेशींना सजीवांच्या रचनेचे अनि कार्याचे मुलभूत घटक मानले जाते.अमिबा, पॅरमेशिअम, क्लोरेल, स्पायारोगाय्रा, युग्लीना, हे सजीव एक पेशीय असून जीवनप्रक्रिया एकाच पेशीमध्ये पूर्ण होतात. वृक्ष,मनसे इत्यादी बहुपेशीय सजीव आहेत. बहुपेशीय सजीवांमध्ये श्वासन , पचन इत्यादी विविध जीवन प्रक्रिया वेगवेगळ्या इंद्रिया मार्फत घडत असतात. सजीवातील शरीर रचना त्यांनी करायच्या कार्यानुसार असते. यालाच सजीवांचे संगठन म्हणतात.
०८. पेशी पातळी (cell level): पेशीमध्ये विविध अंगाके असतात. अंगाके पेशितच श्वसन,पचन इत्यादी जीवन प्रक्रिया घडवून आणतात. यालाच पेशी पातळी संघटन म्हणतात. एकपेशीय सजीवत पेशी पातळी संघटन असते .
०९. ऊती पातळी(tissue level): पेशिपातळी संघटन अपुरे पडते तेव्हा उतीपाताळीचा विकास होतो. विविध क्रिया घडून येण्यासाठी पेशी समूहाने काम करतात. समान कार्य करणाऱ्या पेशी समूहाला ऊती म्हणतात.
१०. इंद्रिय पातळीवरील संगठन(organ level): वेगवेगळ्या ऊती एकत्र येऊन इंद्रिय बनते. उदा. प्राण्यातील जठार ,यकृत,इ. तसेच वनस्पतीमध्ये -पाने,फुले e. वेगवेगळ्या टप्प्यावर वेगवेगळी कामे करतात. जेन्वा सजीवांच्या जीवनक्रियेत इंद्रिये भाग घेतात तेव्हा त्या संघटन पातळीला इंद्रिय पातळी म्हणतात.
१२. संस्था पातळीवरील संघटना(system level): सजीवत जीवनक्रिया घडतात . जीवनक्रिया घडून येण्यासाठी अनेक इंद्रिय समूहाने काम करत असतात. डोळा, हृदय,मेंदू,फुफुस,यकृत हि काही इंद्रिये मिळून संस्था तयार होते. ठराविक काम एकत्रित पणे करणाऱ्या इंद्रिय समूहाला इंद्रिय संस्था म्हणतात. उदा.पचन संस्था,श्वसन संस्था,रक्ताभिसरण संस्था,उत्सर्जन संस्था.इ
प्रत्येक सजीव भिन्न असला तरीही तो याच, एकमेकांपासून विलग अशा छोटया घटकापासून बनलेला असतो. त्यांना पेशी असे म्हणतात. इमारतीमधील वीट आणि सजीवामधील पेशी हे मुलभूत रचनात्मक घटक असतात.
पृथ्वीवर एकाच पेशीपासून बनलेले एकपेशीय तसेच अनेक पेशीपासून बनलेले बहुपेशीय सजीव आढळतात. एकपेशीय सजीवांमध्ये सर्व प्रक्रिया आणि कार्ये एकाच पेशीद्वारे केली जातात. उदा. अमिबा, पॅरामेशियम,युग्लीना
पेशी अभ्यासाशी संबंधित शास्त्रज्ञ
शरीरांच्या भागांना अवयव म्हणतात. अवयव हे ऊती पासून बनलेले असतात. ऊती या पेशिसमुहापासून बनलील्या असतात. सजीवांच्या विविध अवयवांची कार्य भिन्न असल्यामुळे यांच्या रचनेतही फरक दिसून येतो.
वनस्पतींची वाढ हि त्यांच्या मुळ व खोडांच्या अग्रभागी दिसून येते. याचे कारण म्हणजे अग्रभागासी वाढीसाठी आवश्यक असणाऱ्या ऊती असतात. पेशींच्या विभाजन क्षमतेनुसार वनस्पती उतीचे विभाजी ऊती व स्थायी ऊती असे वर्गीकरण केले जाते.
हि एकाच वनस्पती ऊती अशाप्रकारची ऊती आहे, ज्यात पेशिविभाजानाद्वारे नवीन पेशींची निर्मिती होते. यातील पेशींच्या भित्तिका पटल असतात. यामध्ये ठळक केंद्रक असते. त्याचे झपाट्याने विभाजन होते.
या विभाजी ऊती कोणत्या विभागामध्ये आढळतात यावरून त्यांचे प्ररोह विभाजी(Apical meristem)आणि पार्श्व विभाजी ऊती (lateal meristem)असे प्रकार आहेत. अंतरीय विभाजी ऊती हा सुद्धा एक प्रकार आहे.(Entercalary Meristem).
प्ररोह विभाजी ऊती हि खोडाच्या व मुलाचा अग्रक़्भगि असते. खोड किंवा मुळचा घेर व्रुंडी पार्श्व विभाजी उतीमुळे होते.
अंतर विभाजी ऊती हि पानांच्या तळासी व फांदीच्या तळासी असते. त्या अतिक्रियाशील असतात.
विशिष्ट भूमिका बजावल्यानंतर विभाजी उतीच्या पेशी विबाह्जानामुळे तयार झालेल्या पेशींची विभाजनाची प्रक्रिया थांबते.
स्थायी ऊती : यामुळे स्थायी ऊती तयार होतात . स्थायी आकार , आकृती व कार्य घडवण्याच्या या प्रक्रियेस 'विभेदन' (differentiation) असे म्हणतात. स्थायी ऊती या सरळ स्थायु किंवा जातील स्थायू ऊती असतात.
सरल स्थायी ऊती : या ऊती एकाच प्रकारच्या पेशीपासून बनलेल्या असून या उतींचे वर्गीकरण पुढील प्रमाणे केले जाते.
मुल ऊती: यातील पेशी जिवंत असतात. यात केंद्रक असून याची भित्तिका पातळ असते. या पेशींमध्ये मोकळी जागा असते. या पेशी बटाटा व बिट यासारख्या वनस्पतीत अन्न साठवण्याचे कार्य करतात
हरित ऊती: वनस्पतींच्या पानामधील ऊतींना हरित ऊती म्हणतात.
वायू ऊती: जलीय वनस्पतीमध्ये अंतरपेशिय पोकळ्यामुळे हवेच्या पोकळ्या निर्माण होतात. पाण्यावर तरंगण्याची क्षमता देतात . त्यांना वायू ऊती असे म्हणतात.
स्थूलकोन ऊती : या ऊती प्रामुख्याने पानाच्या डेठात आढळतात . त्या पाने,खोड व फांद्या यांना लवचिकता देतात .
दृढ ऊती : दृढ ऊती मधील पेशी मृत असतात . त्यांच्या भिंती जाड असतात. या ऊती खोड संवाहणी पूल. शिरा व बियांच्या कठीण कवचामध्ये आढळतात. विशिष्ट रचणे मुळे वनस्पती टणक व ताठ बनतात. मलमलचे कापड अंबाडीच्या दृढ ऊतीपासून बनवले जाते
पृष्ठभागीय ऊती : वनस्पतींचा संपुर्ण पृष्ठभाग हा पृष्ठभागीय उतींच्या थराने बनतो. या आपित्वाचीय पेशी सपाट असतात. हि ऊती वनस्पतीच्या सर्व भागांचे संरक्षण करते. निवडूंगासारख्या वनस्पतींचे बाह्य आवरण हे जाडसर असते. बाह्य आवरणातील पेशी नेहमी मेणासारखा पदार्थ स्त्रवत असतात. त्यामुळे पाण्याचे बाष्पीभवन रोखले जाते.
वातावरणा बरोबर वायूंचे देवाणघेवाण करण्यासाठी पानांच्या बाह्य आवरणाला सूक्ष्मछिद्रे असतात . त्यांना पर्णरंध्रे असे म्हणतात. पर्णरंध्रा भोवती घेवड्याच्या आकाराच्या दोन रक्षक पेशी असतात. त्या पर्णरंध्राची उगढझाप नियंत्रित करतात. पर्णरंध्रा मधून बाष्पउत्सर्जन होते.
झाडाच्या सालातील पेशी या मृत पेशी असतात. त्या दाटीवाटीने रचलेल्या असतात.त्यांच्या भित्तीकांवर सुबेरींन नावाचे रसायन असते.या रसायनामुळे सालीतून वायू व पाणी यांची देवाण घेवाण होऊ शकत नाही.
जटील स्थायी ऊती : जटील स्थायी ऊती मधील पेशींमध्ये एकमेकांत समन्वय असतो. जटील स्थायी या एकापेक्षा जास्त प्रकारच्या पेशींनी बनलेल्या असतात. यापूर्वी बघितलेल्या उती फक्त एकाच प्रकारच्या पेशींपासून बनलेल्या होत्या. संवहणी ऊती हि जटील ऊती आहे . मुले, खोड , पाने यामध्ये हि असते . ती पाणी व अन्न यांचे वहन करते. मूळ,खोड व पानातील संवाहणी ऊती एकमेकांशी जोडलेल्या असतात. संवाहणी ऊती हे उच्च स्तरीय वनस्पतींचे महत्त्वाचे कार्य आहे. जलवाहिनी व रसवहिनि हि संवाहिनी ऊती ची उदाहरणे आहेत.
जलवाहिनी : पेशीभित्तिका जाड असून बहुतेक पेशी मृत असतात. त्यांचे मुखेत्वे खालील प्रकार पडतात.
वाहिनिका : या पेशी मृत झाल्यावर त्यांच्यातील पेशिद्रव्याचे विघटन होते. त्यानंतर तयार झालेल्या पोकळ जाळ्यातून पाण्याचे वहन होऊ शकते.
वाहिन्या : वाहिनिका पेक्षा रुंद असतात. पाणी व क्षार यांचे वहन होते.
जलवाहिनी : ऊती अन्न साठवते.
जलवाहिनी तंतू : मजबुती देतात.
रसवहिनी : या चार प्रकारच्या पेशीपासून बनलेल्या आहेत.
चलन नलिका : सच्छिद्र पटल असते.
सहपेशी : या चाळण नलिके भोवती असतात .तिच्या कार्यावर नियंत्रण ठेवतात.
रसवाहिनी तंतू :मुखेत्वे खोडात असून वनस्पतींना मजबुती देतात.
रसवाहिनी मुलऊती : इतर सर्व प्रकारच्या पेशींना एकत्र ठेवण्यचे काम या पेशी करतात.रसवाहिन्या अन्नाचे वहन करतात.पानाकडून शर्करा व अमिनोम्लाचे वनस्पतींच्य खोड व मुळाकडे वहन करतात
प्राणी ऊती
प्राणी उतीची अभिस्तर ऊती , संयोजी ऊती , स्नायू ऊती ,चेता ऊती, या प्रमाणे वर्गीकरण केले आहे. स्नायूपेशी या तंतूरुपात असतात.त्या त्यांची लांबी बदलू शकतात.स्नायू हे उतीचे उदाहरण आहे. ऑक्सिजन आणि पोषद्राव्याचे सर्व पेशींकडे वाहन करणारे रक्त सुद्धा उतीचे उदाहरण आहे.
प्राणी उतीची अभिस्तर ऊती , संयोजी ऊती , स्नायू ऊती ,चेता ऊती, या प्रमाणे वर्गीकरण केले आहे. स्नायूपेशी या तंतूरुपात असतात.त्या त्यांची लांबी बदलू शकतात.स्नायू हे उतीचे उदाहरण आहे. ऑक्सिजन आणि पोषद्राव्याचे सर्व पेशींकडे वाहन करणारे रक्त सुद्धा उतीचे उदाहरण आहे.
अभिस्तर ऊती : प्राण्यांच्या शरीरामध्ये अनेक प्रकारचे अवयव समन्वयाने काम करीत असतात. प्राणी शरीरातील बाह्य आणि संरक्षक आवरण अभिस्तर ऊती पासून बनलेले असतात. शरीरातील इंद्रियसंस्था वेगवेगळी ठेवण्याचे कार्य अभिस्तर ऊती करते. रक्तवाहिन्या मधील स्तर , फुफुसातील वायुकोश , अन्ननलिका व तोंडातील आतील स्र्तारात सरल पट्टकि अभिस्तर ऊती आढळतात. आतड्यातील आतील स्तरात स्तंभीय अभिस्तर ऊती असतात .त्यांच्यामार्फत पाचक रस स्त्रवले जातात. श्वसन मार्गामध्ये रोमक स्तंभीय अभिस्तर असते. वृक्कनालीकांचाआतील सतार, लाळग्रंथींच्या नलिका यामध्ये घनाभरूप अभिस्तर ऊती असतात. त्वाचे मधून घाम , तैलद्रव्य , श्लेष्मल पदार्थ इ.स्त्रावण्याचे कार्य ग्रंथील अभिस्तर ऊती मार्फत केले जाते.
संयोजी ऊती : संयोजी ऊतीमध्ये अधारक असते आणि त्या आधारकामध्ये पेशी रुतलेल्या असतात . अधारक हे जेली सारखे द्रवरूप दाट किंवा दृढ असते.
संयोजी उतींचे प्रकार पुढीलप्रमाणे :
अस्थी: स्नायूंना घट्ट धरून ठेवतात.मुख्य अवयवांना आधार देतात.
रक्त: हे द्रवरूप संयोजी ऊती आहे. यामध्ये लोहित रक्त कणिका , श्वेतरक्तकणिका आणि रक्तपट्टीका,असतात.रक्तद्रवात प्रथिने , क्षार , संप्रेरके असून शरीराच्या विविध भागाकडे वायू , पोषकद्रव्य व संप्रेरके यांचे वहन केले जाते.
अस्थीबंध: यामुळे दोन हाडे जोडली जातात. लवचिक आणि मजबूत असतो.
स्नायुरज्जू: यांच्याद्वारे स्नायू हाडांशी जोडले जातात. तंतुमय ,मजबूत परंतु कमी लवचिक असतात. नेत्रागोलास त्याच्या भोवतालच्या हाडासी जोडतात.
कास्थी: कास्थीमुळे हाडाच्या संध्याच्या ठिकाणी नरमपणा येतो. या पेशी नाक , कान, श्वास नलिका , स्वरयंत्रातील पोकळी यामध्ये आढळतात.
विरळ ऊती: त्वचा व स्नायू यांच्या दरम्यान, रक्तवाहिनिच्या भोवताली , चेतातंतू व अस्थिमज्जेत आढळतात.
चरबीयुक्त ऊती : त्वचेखाली , वृक्काच्या सभोवताली व अंतरीन्द्रीयांमध्ये आढळतात . या ऊती मधील पेशी मेद्पिंदाने भरलेल्या असतात . मेद्संचायामुळे हि ऊती उष्णतारोधक म्हणून काम करते.
स्नायू ऊती : स्नायू ऊती या स्नायूतंतुच्या लांब पेशी पासून बनलेल्या असतात. स्नायूंमध्ये असणारे 'संकोची प्रथिन' द्वारे स्नायूंची हालचाल होते. ज्या स्नायुद्वारे आपल्या शरीराच्या हालचालीवर आपल्या मनाप्रमाणे नियंत्रण ठेवता येते त्यास ऐच्छिक स्नायू असे म्हणतात. या पेशी मधील पेशी लांब,दंडगोलाकार,अशाखीय ,बहुकेंद्रकीय असतात. ऐच्छिक स्नायुंना कंकाल स्नायू किंवा पट्टकि स्नायू असे देखील म्हणतात. काही स्नायूंची हालचाल आपण आपल्या मनाप्रमाणे करू शकत नाही. त्यांना अनैच्छिक स्नायू असे म्हणतात. डोळ्यांची परीतारिका मुत्रावाहिनी व स्वसनी,इ .ठिकाणी अनैच्छिक स्नायू असतात. हृदयाच्या भित्तीमध्ये आढळणारे 'परीहृद स्नायू ' हे सुद्धा अनैच्छिक स्नायू आहेत.
चेताऊती : मेंदू,चेतारज्जू,चेतातंतू हे सर्व चेता उतींनी बनलेले असतात. या उतीतील पेशींना चेतापेशी असे म्हणतात. चेतापेशीमध्ये केंद्रक व पेशीद्र्व्य असते.पेशीद्रव्यातून लांब , केसासारखे बारीक तंतू निघतात त्यास अक्षतंतू म्हणतात. एखाद्या चेतापेशीची लांबी एक मीटर इतकीही असू शकते. अनेक चेता तंतू संयोजी उतीद्वारे एकत्र येऊन चेता तयार करतात. या ऊती चेतना ग्रहण करतात आणि या चेतना अत्यंत जलद गतीने शरीरातील एका भागाकडून दुसऱ्या भागाकडे वहन करतात.
पेशींची रचना
पेशीभित्तीका (cell wall) : ही फक्त वनस्पती पेशीत असते. पेशीपटलाच्या बाहेरील आवरणास पेशी भित्तिका म्हणतात. हि सेल्युलोज पदार्थाची बनलेली असते. यातून पदार्थ आरपार जाऊ शकतात. याने पेशीला भक्कमपणा प्राप्त होतो. पेशीचा आकार निचित होतो. आतील घटकांना संरक्षण मिळते. दोन पेशीभित्तीकांमधील पेक्टिन पेशींना बांधून ठेवते.
पेशीभित्तीका (cell wall) : ही फक्त वनस्पती पेशीत असते. पेशीपटलाच्या बाहेरील आवरणास पेशी भित्तिका म्हणतात. हि सेल्युलोज पदार्थाची बनलेली असते. यातून पदार्थ आरपार जाऊ शकतात. याने पेशीला भक्कमपणा प्राप्त होतो. पेशीचा आकार निचित होतो. आतील घटकांना संरक्षण मिळते. दोन पेशीभित्तीकांमधील पेक्टिन पेशींना बांधून ठेवते.
प्रदव्यपटल / पेशीपटल : पेशीचे बाह्य आवरण आहे. पेशीमधील व बाहेरील जल व पोषणद्रव्यांचे वहन करणे हे याचे कार्य आहे. मेद व प्रथिने युक्त आवरण.
पेशीरस / पेशीद्रव्य : पेशीमधील केंद्राकाव्यातिरिक्त द्रवरूप भागास पेशीरस म्हणतात. पेशीरस म्हणजे पाण्यात विरघळणारे कार्बन , आकार्बानी पदार्थ आणि विविध अंगके असणारा अर्धाप्रवाही पदार्थ. विविध अंगके सामावलेली असतात. अंगाकाद्वारे सर्व क्रिया घडतात.
पेशी अंगके :
०१. केंद्रक (nucleus): पेशी मधील मध्यवर्ती घटक आहे. बहुदा आकार गोल असतो . केंद्रकात DNA पासून बनलेली गुणसूत्रे असतात . DNA च्या धाग्यास जनुक म्हणतात . पेशींच्या सर्व कार्यावर नियंत्रण ठेवतो. केंद्रकातील गुंसुत्रावरील जनुकानुसार अनुवांशिक गुण पुढील पिढ्यात संक्रमित होतात.
०२. गोल्जीपिंड/ गोल्गी संकुल (golgi complex) : यामधी विकार साठवले जातात. मुख्य कार्य स्त्रवन आहे. प्रथिने आणि विकारांचे स्त्रावाच्या रुपात वहन करणे.
०३. तंतुकनिका(mitochondria) : प्रामुख्याने लांबट गोल. दुहेरी भित्तिका असतात. भित्तीकेस घड्या पडलेल्या असतात. पेशीतील अन्नापासून उर्जा निर्माण करण्याचे काम करते. पेशीला जरूर असेल तेंव्हा उर्जा पुरवते. पेशीचे उर्जा केंद्र म्हणतात. लांबी 1.5 ते 10um व व्यास 1 um. असतो.
०४. रिक्तिका (vocuoles): उत्सर्जित पदार्थ , विविध स्त्राव तात्पुरते साठवण्याचे काम रिक्तिका मार्फत केले जाते. वनस्पती पेशीमध्ये एकच मोठी रिक्तिका असते . प्राणीपेशी मध्ये अनेक लहान रिक्तिका असतात.
०५. आंतर्द्रव्याजालिका (Endoplasmic Reticulum) : हि पेशी अंतर्गत वहन व्यवस्था आहे. हि एकमेकांशी जोडलेल्या आणि तरल पदार्थांनी भरलेल्या शुक्ष्मनलिका आणि पात यांची विस्तीर्ण जालिका आहे . संस्लेषित प्रथिनांचे आवश्यक ठिकाणी वहन करण्याचे काम खडबडीत अंतर्द्रव्यजालिका करते. गुळगुळीत अंतर्द्रव्यजालिका मेदरेणूंची निर्मिती करते. घातक पदार्थ शरीराबाहेर काढण्याचे कार्य गुळगुळीत अंतर्द्रव्यजालिका करतात.
०६. लयकारिका(Lysosomes): पेशीमध्ये तयार होणाऱ्या टाकाऊ कार्बनी पदार्थाचे पचन लायाकारिका करतात. यांच्यामध्ये अनेक पाचक विकारे असतात. वनस्पतीपेशीमध्ये प्रमाण कमी असते . उपासमारीच्या काळामध्ये लायाकारिका पेशीत साठवलेल्या प्रथिने , मेद यांचा वापर करून आवश्यक उर्जा पुरवितात. टॅडपोलचे बेडकात रूपांतर झाल्यावर लायकारीकेमार्फत शेपटीचे पचन होते.
०७. लवके (plastids): केवळ वनस्पती मध्ये असतात . पेशींना रंग प्राप्त करून देणारे अंगक. वर्नालवके रंगीत असतात. अवर्णलवके पंढरी असतात . हरीतलवके हा वर्ण लावकाचा प्रकार आहे. पेशींना सजीवांच्या रचनेचे अनि कार्याचे मुलभूत घटक मानले जाते.अमिबा, पॅरमेशिअम, क्लोरेल, स्पायारोगाय्रा, युग्लीना, हे सजीव एक पेशीय असून जीवनप्रक्रिया एकाच पेशीमध्ये पूर्ण होतात. वृक्ष,मनसे इत्यादी बहुपेशीय सजीव आहेत. बहुपेशीय सजीवांमध्ये श्वासन , पचन इत्यादी विविध जीवन प्रक्रिया वेगवेगळ्या इंद्रिया मार्फत घडत असतात. सजीवातील शरीर रचना त्यांनी करायच्या कार्यानुसार असते. यालाच सजीवांचे संगठन म्हणतात.
०८. पेशी पातळी (cell level): पेशीमध्ये विविध अंगाके असतात. अंगाके पेशितच श्वसन,पचन इत्यादी जीवन प्रक्रिया घडवून आणतात. यालाच पेशी पातळी संघटन म्हणतात. एकपेशीय सजीवत पेशी पातळी संघटन असते .
०९. ऊती पातळी(tissue level): पेशिपातळी संघटन अपुरे पडते तेव्हा उतीपाताळीचा विकास होतो. विविध क्रिया घडून येण्यासाठी पेशी समूहाने काम करतात. समान कार्य करणाऱ्या पेशी समूहाला ऊती म्हणतात.
१०. इंद्रिय पातळीवरील संगठन(organ level): वेगवेगळ्या ऊती एकत्र येऊन इंद्रिय बनते. उदा. प्राण्यातील जठार ,यकृत,इ. तसेच वनस्पतीमध्ये -पाने,फुले e. वेगवेगळ्या टप्प्यावर वेगवेगळी कामे करतात. जेन्वा सजीवांच्या जीवनक्रियेत इंद्रिये भाग घेतात तेव्हा त्या संघटन पातळीला इंद्रिय पातळी म्हणतात.
१२. संस्था पातळीवरील संघटना(system level): सजीवत जीवनक्रिया घडतात . जीवनक्रिया घडून येण्यासाठी अनेक इंद्रिय समूहाने काम करत असतात. डोळा, हृदय,मेंदू,फुफुस,यकृत हि काही इंद्रिये मिळून संस्था तयार होते. ठराविक काम एकत्रित पणे करणाऱ्या इंद्रिय समूहाला इंद्रिय संस्था म्हणतात. उदा.पचन संस्था,श्वसन संस्था,रक्ताभिसरण संस्था,उत्सर्जन संस्था.इ
पेशींचे प्रकार
दृश्याकेंद्रकि पेशी (eukaryotic cells) : ज्या पेशींची अंगके पटल वेष्टित असतात त्यांना दृशाकेंद्रकी पेशी असे म्हणतात. केंद्रपटल, केंद्रकी आणि केंद्रकद्रव्य असलेले सुस्पष्ट केंद्रक या पेशींमध्ये असते. तुलनेने बऱ्याच मोठ्या असून आकार 5-100 um एवढा असतो. या पेशींमध्ये एकापेकाक्षा जास्त गुणसूत्रे असतात. उच्च विकसित एकपेशी व बहुपेशी प्राण्यांमध्ये या पेशी असतात उदा : शैवाल ,कवके,प्रोटोझुआ,वनस्पती व प्राणी
आदिकेंद्रकी पेशी (prokaryotic cell) : ज्या पेशींच्या अंगकाभोवती आवरण नसते त्यांना आदिकेंद्रकी पेशी असे म्हणतात.(lacking nuclear membrance) या पेशी अत्यंत सध्या असतात.(primary) या पेशींचे तीन मुलभूत घटक असतात.प्रद्रव्यपटल,पेशीद्र्व्य आणि केंद्रकद्रव्य. केंद्रकाभोवती पटल नसल्यामुळे पेशीमधील जनुकीय द्रव्याचा (DNA) पेशिद्रव्याशी थेट संपर्क असतो. त्यांच्यामध्ये एकाच गुणसूत्र असते. पेशिद्रव्याच्या या DNA असलेल्या अस्पष्ट भागास केंद्रकाभ (nucleoid) म्हणतात. आदीकेंद्रकी पेशी आकाराने लहान असून 1-10 um आकाराच्या असतात. उदा. जीवाणू (bacteria) ,नील-हरित शैवाल
इतर माहिती
इ.स.1665 मध्ये रॉबर्ट हुक या शास्त्रज्ञाने पेशी या सजीवातील मुलभूत घटकाचा शोध लावला. त्याने बुचाचा पातळ काप घेऊन सूक्ष्मदर्शकाखाली पाहिला असता मधाच्या पोळ्याप्रमाणे सदरची रचना दिसली. त्या कप्प्यांना पेशी (cell) असे नाव दिले. विज्ञानाच्या इतिहासातील ही अत्यंत महत्वाची घटना आहे.
इ.स.1665 मध्ये रॉबर्ट हुक या शास्त्रज्ञाने पेशी या सजीवातील मुलभूत घटकाचा शोध लावला. त्याने बुचाचा पातळ काप घेऊन सूक्ष्मदर्शकाखाली पाहिला असता मधाच्या पोळ्याप्रमाणे सदरची रचना दिसली. त्या कप्प्यांना पेशी (cell) असे नाव दिले. विज्ञानाच्या इतिहासातील ही अत्यंत महत्वाची घटना आहे.
प्रत्येक सजीव भिन्न असला तरीही तो याच, एकमेकांपासून विलग अशा छोटया घटकापासून बनलेला असतो. त्यांना पेशी असे म्हणतात. इमारतीमधील वीट आणि सजीवामधील पेशी हे मुलभूत रचनात्मक घटक असतात.
पृथ्वीवर एकाच पेशीपासून बनलेले एकपेशीय तसेच अनेक पेशीपासून बनलेले बहुपेशीय सजीव आढळतात. एकपेशीय सजीवांमध्ये सर्व प्रक्रिया आणि कार्ये एकाच पेशीद्वारे केली जातात. उदा. अमिबा, पॅरामेशियम,युग्लीना
पेशी सिद्धांत : एम. जे. शिल्डेन आणि थिओडोर श्वान यांनी सर्व वनस्पती पेशीपासून बनलेल्या असतात आणि पेशी हा सजीवाचा मुलभूत घटक आहे. हा सिद्धांत मांडला. कोणत्याहि पेशीचा उगम उत्स्फुर्तपणे होत नसून केवळ पेशी विभाजनाने त्या निर्माण होतात.
पेशींची संरचना : अंडे आणि अमिबा दोन्हीही एकपेशीय आहेत. पेशीचे आकारमान 0.1 um ते 18 cm पर्यंत आढळते. एक मायक्रोमिटर म्हणजे 1 मिमिचा 1000 व भाग. सर्वात लहान पेशी -शहामृगाचे अंडे (18CM) मानवी चेतापेशींना 1 मित्र लांबीचे शेपूट किंवा अक्षतंतू असतो.
पेशींचा आकार : मुख्यत्वे तिच्या कार्याशी निगडीत असतो. केशिकांमधून प्रवाह सुलभ होण्याकरिता मानवी लोहित पेशींचा आकार द्विअंतर्वक्री असतो. शरीरात प्रवेश करणाऱ्या शुक्ष्म जीवना गिळंकृत करण्यासाठी पांढऱ्या रक्तपेशी स्वतःचा आकार बदलू शकतात. एका टोकाकडून दुसऱ्या टोकाकडे आवेगाचे (impulsus) वहन करण्यासाठी चेतापेशीची लांबी जास्त असते. अमिबा पेशी अनियामित असते. शुक्रपेशी सर्पिलाकार असते. तर अंडपेशी गोलाकार असते.
पेशींची संरचना : अंडे आणि अमिबा दोन्हीही एकपेशीय आहेत. पेशीचे आकारमान 0.1 um ते 18 cm पर्यंत आढळते. एक मायक्रोमिटर म्हणजे 1 मिमिचा 1000 व भाग. सर्वात लहान पेशी -शहामृगाचे अंडे (18CM) मानवी चेतापेशींना 1 मित्र लांबीचे शेपूट किंवा अक्षतंतू असतो.
पेशींचा आकार : मुख्यत्वे तिच्या कार्याशी निगडीत असतो. केशिकांमधून प्रवाह सुलभ होण्याकरिता मानवी लोहित पेशींचा आकार द्विअंतर्वक्री असतो. शरीरात प्रवेश करणाऱ्या शुक्ष्म जीवना गिळंकृत करण्यासाठी पांढऱ्या रक्तपेशी स्वतःचा आकार बदलू शकतात. एका टोकाकडून दुसऱ्या टोकाकडे आवेगाचे (impulsus) वहन करण्यासाठी चेतापेशीची लांबी जास्त असते. अमिबा पेशी अनियामित असते. शुक्रपेशी सर्पिलाकार असते. तर अंडपेशी गोलाकार असते.
पेशी अभ्यासाशी संबंधित शास्त्रज्ञ
झकॅरीअस जॅन्सन- सुक्ष्मदर्शकाचा प्रथम शोध (1590)
रॉबेर्ट हूक - बुचातील मृत पेशीचा शोध (1665)
ल्युवेन हॉक - जीवाणू,शक्राणु,आदिजीव यांच्या पेशींचे निरीक्षण (1674)
रॉबर्ट ब्राऊन- केंद्रकाचे अस्तित्व (1831)
जॉहॅनीस पुरकिंजे - तरल द्रव्याला प्रद्रव्या नाव दिले.
रॉबेर्ट हूक - बुचातील मृत पेशीचा शोध (1665)
ल्युवेन हॉक - जीवाणू,शक्राणु,आदिजीव यांच्या पेशींचे निरीक्षण (1674)
रॉबर्ट ब्राऊन- केंद्रकाचे अस्तित्व (1831)
जॉहॅनीस पुरकिंजे - तरल द्रव्याला प्रद्रव्या नाव दिले.
Post A Comment
No comments :